شادی موهبت بزرگی است که باید آن را جستجو کرد، غنیمت شمرد و به دیگران نیز منتقل كرد. مطالعات حاکی از آن است که شادی در زندگی، برای به وجود آوردن زندگی مطلوب، مهم‌تر از ثروت و ارزش‌های اخلاقی در نظر گرفته شده‌اند. پس می‌توان به این نتیجه رسید که شادی به‌عنوان مهم‌ترین جزء کیفیت زندگی، حتی بالاتر از ثروت و سلامتی درجه‌بندی شده است.
روان‌شناسان نامدار، آنگاه که درباره‌ی سلامت روان بحث می‌کنند، شوخ‌طبعی را یکی از ویژگی‌های مهم افراد سالم بر می شمارند. از این‌رو سلامت روان، هم شامل پیشگیری از نابهنجاری‌ها و بیماری‌ها می‌شود و هم شامل ارتقاء سلامت روانی؛ با این همه سلامت روانی مثبت، در بسیاری موارد نادیده گرفته شده است. یكی از عوامل مهم در ارتباط با ارتقای سلامت روان، شوخ‌طبعی است. در این رابطه روان‌شناسان بر نقش شوخ‌طبعی در سازگاری، مقابله با امور استرس‌آور و رابطه‌ی آن با سلامت روان تأکید کرده‌اند. البته شوخ‌طبعی یك مفهوم چندبعدی است كه هم می‌تواند سلامت روان را بهبود بخشد و هم می تواند تهدیدکننده‌ی سلامت روان باشد. شوخ‌طبعی مكانیزم دفاعی توسعه‌یافته‌ای است كه به افراد كمك می‌کند تا با تعارض‌های هیجانی یا عوامل فشارزای بیرونی از طریق اهمیت دادن به جنبه‌های طنزآمیز و سرگرم‌کننده مقابله كنند. (راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، 1994، به نقل از رف، 2006)
در ادامه به مفهوم سلامت روان، مفهوم شوخ‌طبعی و دیدگاه فلاسفه، انواع شوخی‌ها و رابطه‌ی آن با سلامت روان، شوخی کردن در ارتباطات و حد نقش شوخی می‌پردازیم همچنین به اختصار با متون روان‌شناسی مربوط به شوخ‌طبعی آشنا خواهیم شد.
مفهوم سلامت روان : سلامت روان درواقع جنبه‌ای از مفهوم كلی سلامت است. سازمان جهانی بهداشت ، سلامت روان را چنین تعریف می‌کند: «حالتِ سلامتِ كاملِ جسمانی ـ روانی ـ اجتماعی؛ نه فقط نبود بیماری یا ناتوانی.»
مفهوم شوخ‌طبعی: مارتین (2001) شوخ‌طبعی را این‌گونه تعریف می‌کند: شوخ‌طبعی به‌صورت تفاوت‌های عادتی افراد در رفتارها، تجارب، عواطف، نگرش‌ها و توانایی در زمینه‌ی سرگرمی است. در اصطلاح Humor (به معنای مزاح) از کلمه‌ی لاتین Humere به معنای «جاری ساختن» و «مرطوب بودن» مشتق شده است.
دیدگاه فلاسفه و اندیشمندان باستان: مزاح، متأثر از اخلاط چهارگانه‌ی بدن (مزاج دموی، مزاج صفراوی، مزاج بلغمی، مزاج سودایی) است که سبب سلامت جسمی و روانی‌اند. خون قرمز جاری، گرم و مرطوب است و چنانچه بر سایر اخلاط غالب شود، فرد سالم، امیدوار، بانشاط و سرحال می‌گردد؛ اما چنانچه ترشحات سایر اخلاط غلبه یابند، فرد درحالتی مرضی قرار می‌گیرد. برای مثال اگر ترشحات کبد که صفرای سیاه است غالب شود؛ فرد دچار نوعی حالت مرضی می‌شود و از نظر خلقی، حساس، زودرنج، کج‌خلق و دچار حالات مالیخولیا و افسردگی می‌شود؛ که این امر سبب نگرشی منفی و غمگینانه به زندگی می‌گردد. بدین ترتیب، علت انتخاب اصطلاح Humor به جاری و مرطوب بودن خون، به‌مثابه‌ی علت سببی مزاح است.
معنی لغوی شوخ‌طبعی: در فرهنگ لغت دهخدا تیزطبعی، بذله‌گویی و در فرهنگ عمید خوش‌طبع و بذله‌گو به عنوان معانی شوخ‌طبعی ذکر شده است. شوخ‌طبعی از عمده‌ترین انواع ادبی است؛ صرف‌نظر از معنای تحت‌اللفظی، شوخ‌طبعی را می‌توان نوعی از گفتار و نوشتار دانست که شنیدن یا مطالعه‌ی آن، باعث انبساط خاطر و ایجاد لبخند شود. متأسفانه نبود تعریفی جامع و مدوّن از این شاخه‌ی ادبی، موجب شده است که بعضی به‌اشتباه، متفرقات این نوع از ادب را مادر و زیربنای شاخه‌های دیگر شوخ‌طبعی بدانند. شوخ‌طبعی آمیزه‌ای است از خنده، انتقاد، کنایه، مسایل غیر جدی، طعنه، شفقت و انصاف. با کم و زیاد شدن هریک از این عوامل، انواع شوخ‌طبعی شکل می‌گیرد.
شوخی به‌عنوان نمودی از شوخ‌طبعی، در دیدگاه‌های مختلف به گونه‌های متعددی تقسیم‌بندی شده است؛ مانند شوخی‌های خوب و شوخی‌های بد. (سلتانوف 1994) شوخی‌های بدنی، شوخی‌های كلامی و شوخی‌های تصویری. (زیولكوسكی ، 2002) شوخی‌هایی با كاركرد پرخاشگرانه، كاركرد جنسی، کارکرد اجتماعی، کارکرد دفاعی و كاركرد عقلی (زیو ، 1987). در این راستا مارتین، پولایك ـ دریس، لارسن، گری و ویر ، (2003)، شوخ‌طبعی را براساس سبك، به چهار دسته كه شامل دو سبك سازگارانه و دو سبك ناسازگارانه است، تقسیم کرده‌اند.
انواع شوخی طبعی
شوخ‌طبعی خود افزایی : این سبك به فرد كمك می‌کند تا خود را بپذیرد و به دیگران آسیبی نرساند. افرادی كه از این سبك استفاده می‌کنند، مسایل عجیب و غریب زندگی را سرگرم‌کننده می‌دانند و دیدگاهی كاملاً خنده‌آور از دنیا دارند. این سبك كه بیشتر به خود فرد مربوط می‌شود تا تعاملات میان فردی، به او كمك می‌کند تا بر عوامل استرس‌آور زندگی غلبه كند. این سبك شوخ‌طبعی، از فرد در برابر افسردگی محافظت می‌کند و همچنین همبستگی منفی با روان‌آزردگی و همبستگی مثبت با سلامت روان و عزت نفس دارد. (مارتین و همكاران 2003؛ مطلب زاده، 1384؛ هارتسل، 2004؛ هولمز و مار؛ 2001)
به عنوان نمونه فردی با قیافه‌ی معمولی به دوستش می‌گوید: «لامصب! این خوش‌تیپی هم شده دردسر برای ما». این آدمها نگاه شوخ‌طبعانه به زندگی دارند و از شوخی برای مقابله با استرس و غمگینی استفاده می‌کنند؛ اضطراب کمتری داشته، برون‌گرا، صادق، سرزنده، دارای عزت نفس بالا و البته خوش‌بین هستند.
شوخی پیوند دهنده : افرادی که از این شوخ‌طبعی استفاده می‌کنند، هنگام برخورد با موقعیت‌های استرس‌آور، با بیان طنز و لطیفه سعی می‌کنند به دیگران آرامش دهند و چشم‌انداز شوخی گونه‌ای نسبت به موقعیت‌هایی كه با آن مواجه می‌شوند، دارند. این سـبك بیـشتر بـه تعاملات میان فردی مربوط می‌شود و با برونگرایی، خوش‌رویی، عزت نفس، صمیمیت، رضـایت از ارتباط و به‌طورکلی با خُلق و هیجانات مثبت رابطه دارد. (همان) این شوخی، بدون این‌که ما یا دیگران را بالا و پایین ببرد، رابطه را محکم‌تر می‌کند. به عنوان نمونه وقتی از دو هنرپیشه‌ی مرد که زیاد با همدیگر هم‌بازی شده‌اند، با شیطنت به یک زوج سینمایی تعبیر می‌کنیم، از این شوخی استفاده کرده‌ایم. این آدمها، هم خوب شوخی می‌کنند هم زیاد؛ بیشتر از دیگران لطیفه می‌گویند و دوست دارند جمع را سرگرم کنند. این آدمها اضطراب و افسردگی کمتری نیز دارند؛ و البته برونگرایی، صداقت، سرزندگی، عزت نفس و خوش‌بینی را نیز به موارد بالا اضافه کنید!
شوخی پرخاشگرانه : شوخی‌هایی که با به‌کار برن آن طرف مقابل را تحقیر می‌کنیم. نمونه های آن متأسفانه بسیار است. وقتی در یک جمع، کسی به شما می‌گوید «گدا» و بعد که ناراحت می‌شوید می‌گوید «شوخی کردم بی‌جنبه!»، دو بار از شوخی پرخاشگرانه استفاده کرده است. این آدمها در جنبه‌های دیگر زندگی‌خود نیز پرخاشگری و خصومت را بروز می‌دهند. این موجودات، صمیمیت و درستکاری کمی دارند. روابط دوستانه را خراب می‌کنند و کمتر مورد پذیرش دیگران قرار می‌گیرند. شوخی پرخاشگرانه، یك سبك ناسازگارانه‌ی شوخ‌طبعی است. در این شیوه، فرد سعی می‌کند خودپنداره‌ی خویش را به هر طریقی، بدون نگرانی درباره‌ی بهزیستی دیگران تقویت كند و به‌صورت مسخره كردن و خوار شمردن دیگران سعی می‌کند به این احساس درباره‌ی خود دست یابند. این سبك اگرچه به‌صورت مقطعی مفید است، اما استفاده مكرر از آن روابط میان فـردی را تـضعیف می‌کند و فرد بدون حمایت اجتماعی مؤثر طرد می‌شود. این سبک با دشـمنی، كینه، خشم و پرخاشگری همبستگی مثبت داشته و با برون- گرایی، توافق پذیری و باوجدان بودن همبستگی منفی دارد.
شوخی خودشکنانه (خودکاهنده)
افرادی كه دارای این سبك شوخ‌طبعی هستند، دستاوردهای خـود را ناچیز و حقیر می‌شمارند و دیگران را مثبت ارزیابی می‌کنند. این‌گونه افراد شوخ‌طبع بـا خـوار و ذلیل كردن خود از طریق گفتن لطیفه یا طنز، سعی می‌کنند دیگران را سرگرم كنند. این سـبك نیز یك سبك ناسازگارانه‌ی شوخ‌طبعی است كه نوعی فرآیند اجتنابی متعارض محـسوب می‌شود. به عبارت دیگر، این‌گونه افراد، هنگام برخورد با محرك‌های استرس‌آور طفـره می‌روند و احساسات منفی خود را انكار می‌کنند. این شیوه‌ی رفتار بـا عـزت نفـس، رضـایت از روابـط میان فردی، سلامت روان و توانایی برخورد با دیگران رابطه‌ی منفـی (مـارتین و همكـاران، 2003؛ كتز، 2005) و با روان آزردگی، افسردگی، اضطراب و دیگر حالات هیجـانی منفـی رابطه‌ی مثبـت دارد.
قابل ذکر است، با استفاده از این شوخی‌ها ما خودمان را تحقیر می‌کنیم تا دیگران لبخند بزنند. مثلاً: «ما سگ شما نیستیم دوستان»! آدم‌هایی که با شوخی خود را تحقیر می‌کنند، افسردگی و اضطراب بیشتری دارند. جالب است که این آدمها خصومت و پرخاشگری را هم بیشتر تجربه می‌کنند، البته احتمالاً به‌صورت پنهان. این افراد، عزت نفس و صمیمت پایین‌تری دارند؛ و از میزان حمایت اطرافیان؛ چندان راضی نیستند.
با توجه به مطالب فوق می‌توان بیان کرد که با شوخ‌طبعی متعادل و درست، می‌توان با دیگران پیوند دوستی برقرار کرد و از شعله‌ور شدن زبانه‌ی خشم، جلوگیری نمود. چراکه غیرممکن است خنده و خشم را با هم بیامیزیم و در حال بذله‌گویی، بر سر کسی فریاد بکشیم.
متون روان‌شناسی (شوخ‌طبعی)
روان‌شناسان نامدار، آنگاه که درباره‌ی سلامت روان بحث می‌کنند، شوخ‌طبعی را یکی از ویژگی‌های مهم افراد سالم می‌شمرند. پژوهش‌های اخیر، ثابت کرده است که شوخی‌های سالم، یکی از بهترین راه‌های مقابله با فشارهای زندگی است. شوخ‌طبعی، درد جسمی و ذهنی را كاهش می‌دهد و پیامدهای مثبتی دربردارد كه از آن میان می‌توان به خشنودی، رضایت مندی، سازگاری با ناتوانی‌های جسمی، خرسندی از زندگی، مقابله با استرس و محافظت شخص در برابر بیماری‌هایی مثل سرطان و جلوگیری از خودکشی اشاره كرد. شوخ‌طبعی با آزادسازی هیجان‌ها بدون فشار روانی و اثرات منفی بر دیگران، به افراد كمك می‌کند تا بر آنچه آسیب‌زا است، غلبه نمایند؛ فاصله‌ی اجتماعی میان فردی را كاهش داده و به آن‌ها اجازه دهد تا در افكار و احساسات هم سهیم باشند. شوخ‌طبعی یك پیش‌بینی‌کننده‌یِ قویِ جذابیتِ میان فردی، محسوب می‌شود.
اریكسون و فلدستین (2006) در پژوهشی كه انجام داده‌اند، نتیجه گرفتند كه شوخ‌طبعی یك متغیر بسیار مهم برای درک رضایت زناشویی است و زوجین می‌توانند هنگام استرس زندگی از آن استفاده كنند تا تنش را كاهش دهند و لحظات شادی، در مواقع تعارض ایجاد كنند. شوخ‌طبعی می‌تواند برای كمك به بیماران روانی مفید واقع شود؛ به‌گونه‌ای كه استرس آن‌ها را كاهش داده و تعاملات اجتماعی آن‌ها را افزایش دهد و توانایی آن‌ها ر ا برای سازگاری ارتقاء دهد.
بلاچیک (1981) هشت سبک سازگاری برای افراد برشمرده است. در این بین، سازوکار وارونه‌سازی، یعنی توجه به وجوه مضحک شرایط و موقعیت‌های فشارزا، از آن جمله است. از یک دیدگاه جامع‌تر زیستی- روانی اجتماعی ، می‌توان مزاح (شوخ‌طبعی) را نوعی پیام هدفمند اجتماعی دانست که با تغییرات فیزیولوژیکی و روانی ویژه‌ای، همراه است.
آریتی (1975) معتقد است ارتباط تنگاتنگی بین حدس بذله‌گویی و میزان خلاقیت فرد وجود دارد.
نقش شوخ‌طبعی در بهبود ارتباطات
شوخ‌طبعی، علاوه بر کاهش استرس، موجب بهبود ارتباطات در یک محیط کاری می‌شود . اکثر بگومگوها، سوءتفاهم‌ها و کم‌کاری‌ها، در نتیجه‌ی ضعف در ارتباط است. اهمیت ارتباطات در زندگی مانند جریان خون در رگ‌هاست؛ هر چه سیستم گردش خون بد کار کند، اعضای بدن دچار مشکل و نارسایی شده و اکسیژن و غذا به اعضای بدن نمی‌رسد؛ درنتیجه توانایی بدن اندک‌اندک از بین می‌رود. مقصود این است که اگرچه من و شما زبان مشترک داریم، ولی کاربرد زبان به‌گونه‌ای نیست که برداشت‌های مشابه و یکسانی از واژه‌ها داشته باشیم. اگر می‌دانستیم که هر یک از ما از واژه‌ها چه برداشت می‌کنیم، مشکلات ارتباطی به پایین‌ترین حد ممکن می‌رسید. کسی که پیام می‌دهد، اساس فرض خود را بر این می‌گذارد که گیرنده‌ی پیام از شنیدن واژگان، عبارت‌ها و اصطلاحات آن‌گونه که موردنظر اوست، می‌اندیشد؛ ولی به‌طورمعمول چنین فرضی نمی‌تواند درست باشد. هنگامی‌که افراد به‌طور غیر موثر ارتباط برقرار می‌کنند، دچار حالت‌هایی نظیر خستگی زیاد، نارضایتی از کار، افزاش اشتباه در کار، افزاش حجم کار و... می‌شوند. مطالعات حاکی از آن است که وقتی مردم در خلق خوبی قرار دارند، بیشتر مشارکت‌کننده هستند و به‌گونه‌ای وارد گفتگو می‌شوند که برای هر دو طرف حداکثر فایده را دارد؛ رفتار آن‌ها بیشتر قابل‌انعطاف است؛ بهتر به حل مسایل می‌پردازند و موقعیت‌ها را بهتر درک می‌کنند.
حد شوخی كردن:
البته شوخی كردن مرزهایی دارد كه نباید از آن تجاوز كرد. یكی این‌که از مرز حق و صداقت خارج نشود. شوخی نباید به باطل كشیده شود و یا به دروغ آلوده گردد. به پیامبر خدا با تعجب عرض كردند شما با ما شوخی می‌کنید؟ حضرت فرمودند: «من اگرچه با شما شوخی می‌کنم، ولی جز حق نمی‌گویم.» دوم شوخی نباید به دشنام آلوده شود. امام باقر (ع) می‌فرماید: «خداوند عزوجل كسی را كه در جمع بدون دشنام دادن شوخی می‌کند دوست دارد.» سوم شوخی نباید از راه مسخره كردن دیگران صورت گیرد. كثرت در شوخی و خنده باید رعایت شود و از حد خود نگذرد. قهقهه زدن و خندیدن زیاد موجب قساوت قلب و مردن دل می‌گردد و هیبت و وقار را می‌برد. شوخی كردن با نامحرم ازجمله مواردی است كه باید مورد توجه قرار گرفته و حد و مرز در آن به‌عنوان یك خط قرمز رعایت گردد؛ چون باعث گناه شده و هزینه‌ی این شوخی كردن، گناه است.
روزی امام صادق (ع) از یونس شیبانی پرسید: «وضع شوخ‌طبعی در میان شما چگونه است؟» گفت: «اندك است.» حضرت فرمود: «این‌گونه عمل نكنید؛ چراکه شوخی كردن از خوش‌اخلاقی است و تو بدین‌وسیله برادر خود را شاد می‌سازی.» در این كلام زیبا دو نكته وجود دارد: یكی این‌که شوخی كردن یكی از مؤلفه‌های حسن خلقی است كه دین بر آن تأکید كرده است؛ دوم اینكه این كار، مایه‌ی سرور و شادمانی دیگران می‌شود و بدین‌وسیله اندوه آنان كاهش می‌یابد.
و اما نکته‌ی پایانی: با در نظر گرفتن مفهوم چندبعدی شوخ‌طبعی به‌صورت سبک‌های سازگار و ناسازگار در ارتباط با سلامت روان، شوخ‌طبع بودن (سبك سازگار) را می‌توان به‌عنوان شیوه‌ی رفتاری مفید و قابل‌قبول از نظر اجتماعی در ارتباط با بهبود و ارتقای سلامت روان به‌حساب آورد. سلامت روان مفهومی كلی است؛ برای برخورداری از سلامت روانی خوب باید از ویژگی‌های مثبت زیادی از قبیل صمیمیت، خوش‌رویی، برونگرایی، عزت نفس، رضایت مندی از ارتباط و به‌طور كلی از خُلق و هیجان‌های مثبت برخوردار بود. تأکید می‌شود شوخ‌طبعی مثبت با تمام عوامل مذكور رابطه‌ی مستقیم دارد. از طرفی با توجه به گرایش روان‌شناسی به سمت سلامت و بهزیستی، می‌توان از شوخ‌طبعی به‌عنوان یك مؤلفه‌ی رفتاری مثبت جهت بهزیستی، برقراری روابط سالم، گسترش شبکه‌های اجتماعی و افزایش حس تفاهم و یكرنگی و همچنین جهت پیشگیری از اختلال‌های روانی و حتی درمان آن‌ها بهره گرفت. گفتنی است اغلب اتفاقات و حوادث پریشان‌کننده‌ی زندگی را می‌توان با روحیه‌ی شوخ‌طبعی و بذله‌گویی، البته به سبك مثبت، به امور قابل‌تحمل تبدیل كرد. این روحیه كه فرد بتواند هنگام خشم، عصبانیت، اضطراب یا هر موقعیت پر تنش دیگر، لحظه‌ای توقف كند و با دید شوخ‌طبعی به مسایل نگاه كند، یك مهارت است. مهارتی كه باید آموخته شود و آن را باید در شمار مهم‌ترین مهارت‌های زندگی قرار داده و مانند هر مهارت دیگری تقویت كرد.
لذا با شناخت بیشتر و آموزش چگونگی بهره‌گیری از شوخ‌طبعی مثبت و اجتناب از سبک‌های ناسازگار خودکاهنده و پرخاشگرانه، به بهبود تأمین و ارتقای سلامت روان و بهزیستی افراد جامعه، كمك نماییم.
کتاب‌های پیشنهادی جهت مطالعه
• کاوشی در طنز ایران (2 جلد)، ابراهیم نبوی، تهران، جامعه‌ی ایرانیان، 1378
• مقدّمه‌ای بر طنز و شوخ‌طبعی در ایران، علی‌اصغر حلبی، تهران، پیک، 1370
• طنز و شوخ‌طبعی ملانصرالدین، نویسنده: عمران صلاحی، تهران، نخستین، 1379
• قوانین زندگی، باربارا دی آنجلیس، مترجم، عالیه حسنی
منابع
• پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شماره 208، شهریور 88
• فصلنامه روان‌شناسی كاربردی، سال 4، شماره (2) 14، تابستان 1389
• پولادی ری‌شهری، علی و گلستانه، سید موسی 1387 روان‌شناسی شوخ طبی تهران. انتشارات نسل.
• كرتیس، آنتونی جی 1380 روان‌شناسی سلامت ترجمه فرامرز سهراب. تهران. انتشارات ورای دانش. تاریخ انتشار اثر به زبان اصلی، 2000
• رابطه سبک‌های شوخ‌طبعی دانشجویان با سلامت عمومی آن‌ها فصلنامه روان‌شناسی كاربردی سال 4، شماره 2 تابستان 1389
• شولتس، دوآن، روان‌شناسی کمال، ترجمه: گیتی خوشدل، تهران: نو، 1362 ش
• آرگایل، مایكل، (1380) روان‌شناسی شادی. ترجمه مسعود گوهری اناركی، حمید طاهر نشاط دوست، حسن پالاهنگ و فاطمه بهرامی. اصفهان. انتشارات جهاد دانشگاهی، تاریخ انتشار اثر به زبان اصلی، 1987
• ستایش، فاطمه، 1392، پایان‌نامۀ کارشناسی، دانشگاه پیام نور واحد کرج، بررسی رابطۀ شوخ‌طبعی با سلامت روان معلمان استان البرز (ناحیه یک کرج)
• نصرآبادی، علی باقر (1377)، مدیریت تربیت و پیشرفت تحصیلی، انتشارات لوح محفوظ، چاپ اول.
• www. pnu-club. Com
• www.saroosaz.com
• Journal of Applied PsychologyVol. 4, No. 2(14), Summer 2010, 32-43
• Relationship between students' humour styles and their general health
ویدا احمدخان بیگی روان شناس و مدرس دانشگاه
